حمایت اجتماعی (قسمت دوم)

در آغاز این درس، باید به یک نکته‌ی مهم اشاره کنیم: حسادت – که در عنوان این درس به کار رفته – در گفتگوهای ما دو کاربرد کاملاً متفاوت دارد.

یکی از کاربردهای حسادت، اشاره به احساسی منفی است که در یک فرد، نسبت به فرد دیگر، به علت جایگاه و موقعیت و داشته‌ها، شکل می‌گیرد (مثلاً وقتی شما نسبت به دوست خود، به خاطر خانه‌ی خوب، رابطه‌ی عاطفی خوب، ثروت زیاد، موقعیت شغلی جذاب، یا هر داشته‌ی دیگری حسادت می‌کنید).

این شکل حسادت، بین دو نفر شکل می‌گیرد.

اما شکل دیگری از حسادت – که مد نظر ما در این درس است – میان سه نفر شکل می‌گیرد: به این معنا که یک نفر با فردی رابطه‌‌ای دارد و وقتی احساس می‌کند طرف مقابل او، به فرد سومی توجه دارد یا علاقه‌مند است، نسبت به آن فرد سوم احساس حسادت می‌کند.

از آن‌جا که درس حاضر درباره‌ی این شکل از حسادت است، ما هر دو تعبیر حسادت و حسادت در رابطه عاطفی را به یک معنا به‌کار می‌بریم و در این‌ درس، حسادت را به معنای نخست آن به‌کار نمی‌بریم.

در زبان انگلیسی دانشگاهی، دو واژه‌ی Envy (حسادت به فرد دیگری) و  Jealousy (حسادت در رابطه‌ی عاطفی) تا حد خوبی این دو مفهوم را تفکیک کرده‌اند.

در زبان عربی هم حسد و غیرت به همین تفکیک اشاره دارند.

اما در فارسی، اغلب ما برای این دو مفهوم، یک واژه را به‌کار می‌بریم. غیرت هم، با وجودی که در فارسی به کار می‌رود، دارای بار معنایی متفاوتی است.

تعریف حسادت چیست؟

با وجودی که همه‌ی ما کمابیش مفهوم حسادت را درک می‌کنیم، اما برای این‌که بتوانیم دقیق‌تر درباره‌ی آن صحبت کنیم، لازم است تعریف دقیقی از حسادت داشته باشیم. یکی از افرادی که در زمینه‌ی حسادت مطالعات فراوان و معتبری انجام داده، کریستین هریس (Christine Harris) است. او حسادت را چنین تعریف می‌کند :

وقتی فردی چنین ادراک کند که برخی از جنبه‌ها یا کلِ رابطه‌ی مهمی که با فرد دیگری دارد، به واسطه‌ی فرد سومی در معرض تهدید است، احساس حسادت در او برانگیخته می‌شود.

کلمه‌ی ادراک در این تعریف، بسیار کلیدی است. به این معنا که حسادت الزاماً در اثر اتفاقات‌های واقعی برانگیخته نمی‌شود، بلکه صرفاً همین که ما چنین حس کنیم که می‌تواند تهدیدی وجود داشته باشد، حسادت در ما برانگیخته می‌شود.

حسادت یک حس طبیعی است

نباید فکر کنیم که همه‌ی شکل‌های حسادت، نامطلوب و مخرب هستند. انسان‌ها به صورت غریزی برای حفظ داشته‌های خود تلاش کرده و می‌کوشند داشته‌هایشان را در برابر هر تهدیدی حفظ کنند.

طبیعی است رابطه عاطفی نیز به عنوان یکی از داشته‌های ارزشمند هر یک از ما، مشمول این قاعده قرار می‌گیرند و اگر احساس کنیم این دارایی در معرض تهدید است، احساسات ناخوشایندی در ما بروز پیدا می‌کنند.

به همین علت، حد متعارفِ حسادت میان خواهر و برادرها را (وقتی به یک اندازه مورد توجه والدین قرار نمی‌گیرند) به عنوان نشانه‌های یک بیماری در نظر نمی‌گیریم.

حسادت فرزندان به نوزاد تازه متولد شده و حتی حسادت به یک وسیله و شیء که بخشی از توجه اعضای خانواده را به خود اختصاص داده، تجربه‌ای بسیار شناخته‌شده و طبیعی است .

اما وقتی سن ما بالاتر می‌رود و قدرت فکر و تحلیل کردن‌مان پیچیده‌تر می‌شود، حسادت‌ هم، مصداق‌های پیچیده‌تری پیدا می‌کند.

اگر دو نفر از دوستان‌تان را با هم آشنا کرده باشید و آن‌ دو با یکدیگر رابطه‌ی صمیمی ایجاد کنند و به تدریج، رابطه‌ی شما با یکی از آن‌ها ضعیف شود، ممکن است حسی ناخوشایند را تجربه کنید.

این هم نمونه‌ی دیگری از حسادت است که تقریباً همه‌ی ما آن را تجربه کرده‌ایم.

ابعاد مختلف حسادت در رابطه عاطفی

رالف و مورین اربر (Erber) حسادت در رابطه‌ی عاطفی را به سه بخش تقسیم می‌کنند. این تقسیم‌بندی، تشخیص و تحلیل حسادت و مدیریت آن را برای ما ساده‌تر می‌کند:

جنبه‌ی شناختی (Cognitive)

وقتی با خود فکر می‌کنیم و به نتیجه می‌رسیم که بخشی از رابطه‌ی ما در معرض تهدید است. تصور کردن سناریوهای مختلف در آینده که در آن‌ها رابطه‌ی ما آسیب‌ دیده، مرور رفتارهای طرف سوم و ارزیابی آن‌ها و ارزش‌گذاری روی وضعیت فعلی رابطه و آینده‌ی احتمالی آن، از جمله جنبه‌های شناختی حسادت هستند.

جنبه‌ی احساسی (Emotional)

این جنبه، معمولاً هنگام مشاهده‌ی نشانه‌های تهدید در رابطه برانگیخته می‌شود و همان‌طور که از نامش پیداست، وجه احساسی آن بر وجه تحلیلی‌اش غالب است.

دیدن برخورد خوب شریک عاطفی‌مان با کسی که او را رقیب خود می‌دانیم، قرارهای دوستانه‌ی جداگانه و حتی تعریف از ویژگی‌های مثبت او، می‌تواند چنین حسی را در ما برانگیزند.

جنبه‌ی رفتاری (Behavioral)

هر چیزی که از ظرف ذهن خارج شود و نمود بیرونی پیدا کند، وارد حوزه‌ی رفتار شده است.

گفتگو با شریک عاطفی‌مان، برخورد خشمگین با او، تلاش برای حذف یا طرد طرف سوم، گفتگو درباره‌ی حسادت با دوستان و خویشاوندان، گوشه و کنایه زدن در دنیای فیزیکی و شبکه‌های اجتماعی، همگی مصداق این جنبه از حسادت قرار می‌گیرند.

این‌که حسادت در هر رابطه به چه شکل‌هایی بروز پیدا می‌کند و سهم جنبه‌های احساسی، شناختی و رفتاری در آن چقدر است، به عوامل متعددی بستگی دارد.

مثلاً برخی از افراد، از دست دادن رابطه یا تهدید در رابطه را به معنای از دست دادن دستاوردهای رابطه (از جمله امنیت، آرامش، ثروت و موقعیت مادی) می‌بینند.

در حالی که برخی دیگر، تضعیف یا تهدید رابطه را به عنوان ضعف خود و جذاب و خواستنی‌نبودن خود تفسیر می‌کنند و بیش از هر چیز، به این جنبه توجه می‌کنند. می‌توانید حدس بزنید که در این حالت، عزت نفس و اعتماد به نفس در معرض آسیب قرار می‌گیرند.

هم‌چنین سبک دلبستگی هم بر روی شکل و شدت حسادت، و نیز پاسخ ما به این احساس تأثیر می‌گذارد.

به عنوان مثال، کسی که سبک دلبستگی او از جنس رابطه‌ی امن است، ممکن است هنگام تجربه‌ی حسادت ترجیح بدهد آن را صریح و مستقیم با طرف مقابل مطرح کند.

اما فردی که سبک او دلمشغولی و گرفتاری در رابطه است، ممکن است به ابزارهای دیگر مانند کنترل پیام‌ها و پیامک‌ها، تعقیب طرف مقابل، تجسس در اطلاعات و رفتار او و کارهای مشابه دیگر متوسل شود.

کریستین هریس از جمله کسانی است که معتقدند  سبک دلبستگی افراد، یک پارامتر پیش‌بینی‌کننده‌ی خوب از سبک برخورد انسان‌ها هنگام حسادت است. 

چند پیشنهاد و توصیه در زمینه حسادت

واضح است که مواجهه‌ی هر یک از ما با حسادت، بسته به ویژگی‌های شخصیتی‌مان، ویژگی‌های طرف مقابل، نوع و عمق رابطه، تاریخچه‌ی رابطه و سابقه‌ی رفتار طرف مقابل، می‌تواند متفاوت باشد.

اما پیشنهاد می‌کنیم توصیه‌های زیر را هنگام تجربه‌ی حسادت مد نظر قرار دهید:

حسودم. چکار کنم؟ دست خودم نیست!

پیشنهاد می‌کنیم چنین جمله‌ای را هرگز بر زبان نیاورید و حتی در خلوت هم به خودتان نگویید.

حسادت به مال و دارایی و جایگاه دیگران (نوع اول حسادت که در ابتدای درس گفته شد) یک صفت شخصیتی است و ممکن است شما بتوانید خودتان را حسود بنامید.

اما حسادت در رابطه‌ی عاطفی (نوع دوم حسادت که موضوع تمام این درس است) یک حس است؛ درست مثل گرسنگی، تشنگی و خستگی.

حس‌ها در شرایط خاص و در اثر محرک‌های مشخص به وجود می‌آیند و پس از این‌که علت آن‌ها را رفع کردیم از بین می‌روند.

بنابراین اگر حسادت را تجربه می‌کنید، منطقی است برای رفع آن چاره‌جویی کنید و سپس به حالت عادی بازگردید. حسادت دائمی در رابطه‌ی عاطفی، درست مثل تشنگی یا گرسنگی دائمی، یک بیماری محسوب می‌شود و برای رفع این نوع حسادت (اصطلاحاً حسادت پاتولوژیک) بهتر است همین الان به روانشناس مراجعه کنید.

به سراغ رفتارهای انفعالی تهاجمی نروید

یکی از روش‌های رایج برای نمایش حسادت، رفتارهای انفعالی تهاجمی است. به این معنی که بدون ابراز صریح نارضایتی، از روش‌های غیرمستقیم برای بیان و تخلیه‌ی خشم خود استفاده کنید.

این‌که هنگام غذا خوردن اعلام کنید سیر هستید و میلی به غذا ندارید، یا این‌که تصادفاً آخرین لحظه قبل از یک مهمانی، بگویید که متوجه شده‌اید لباس مناسب ندارید، نمی‌تواند روش خوبی برای بیان حس نارضایتی شما باشد.

رفتارهای انفعالی تهاجمی، معمولاً نمی‌توانند یک تعارض را به شکل پایدار حل کنند.

این روش‌ها ممکن است حتی مطلوبیت رابطه را کاهش دهند و طرف مقابل بر تکیه‌ی آن‌ها، بتواند بیش از پیش خودش را قانع کند که رابطه، آن‌قدر که باید و شاید، لذت‌بخش و دوست‌داشتنی نیست.

بهتر است برای مدیریت تعارض به شیوه‌ی درست و اثربخش وقت بگذارید و نتیجه‌ی بهتر و پایدارتری به دست بیاورید.

مراقب تصمیم‌ها و رفتارهای جبران‌ناپذیر باشید

راهنمایی خواستن از افراد صاحب‌نظر و کارشناسان و روانشناسان، در همه‌ی مشکلات، از جمله مشکلات روابط صمیمی می‌تواند مفید باشد.

اما به خاطر داشته باشید که راهنمایی خواستن از دوستان و آشنایانی که تخصصی ندارند، بیشتر احتمال دارد به یک دردِ دل دوستانه تبدیل شود و بخشی از اسرار رابطه‌ی شما را در اختیار دیگران قرار دهد.

البته گفتگو با دوستان و به اشتراک‌گذاشتن ناراحتی‌ها و دغدغه‌ها با دیگران، الزاماً بی‌فایده نیست؛ اما می‌تواند هزینه‌هایی را هم به شما تحمیل کند.

دو نفر در رابطه‌ی خود، پس از ترمیم مشکلات و دلگیری‌ها، می‌توانند بخش‌های نامطلوب را به تدریج ببخشند و فراموش کنند. اما اطلاعاتی که در اختیار دیگران قرار می‌گیرد، برای همیشه از قلمرو و اختیار شما خارج شده است.

بکوشید مسئله را با طرف دوم حل کنید؛ نه طرف سوم

یکی از روش‌هایی که هنگام تجربه‌ی حسادت به ذهن ما می‌رسد، گفتگو با طرف سوم است.

این گفتگو ممکن است صریح یا ضمنی، آرام یا خشم‌آلود، به همراه تهدید یا تطمیع باشد. اما به خاطر داشته باشید که این روش را نمی‌توان یک راهکار ریشه‌ای برای رفع مشکل در رابطه دانست.

حسادتی که ایجاد شده، حاصل ترکیبی از رفتارهای شما و طرف مقابل‌تان است و رفع عوارض مشکل بدون توجه به ریشه‌های مشکل، می‌تواند به تکرار‌ آن منتهی شود.

گفتگو با طرف سوم، حتی اگر موثر هم باشد، احتمالاً راهکاری موقت است و دیر یا زود، باید دوباره باز هم با او یا نفرهای سوم دیگری که در زندگی می‌بینید، صحبت کنید.

به مصداق آن داستان قدیمی، منطقی‌تر است به جای بیرون کشیدن دائمی تک تک افرادی که در آب رودخانه افتاده‌اند، کمی بالاتر بروید و با آن کسی که پیوسته مردم را به آب می‌اندازد، صحبت کنید.

با طرف مقابل خود صحبت کنید

راهکار منطقی – مانند بسیاری دیگر از تعارض‌ها – این است که با طرف مقابل خود، صادقانه و صریح صحبت کنید و برای او شرح دهید که چرا برخی از رفتارهای او این احساس را در شما ایجاد می‌کند که رابطه‌تان در معرض تهدید است.

هم‌چنین با یکدیگر درباره‌ی رفتارهایی که می‌توانند احساس این تهدید بالقوه را کاهش دهند حرف بزنید.

برای این‌که بتوانید چنین گفتگوهایی را داشته باشید، بحث در مورد حسادت را به زمانی که مشکلات حاد ایجاد شده موکول نکنید و در زمانی که حتی مصداق‌هایی هم وجود ندارد، در این‌باره گفتگو کنید. زمانی که همه چیز خوب است با یکدیگر قرار بگذارید که وقتی تهدیدی حس کردید، آن را با طرف مقابل به اشتراک بگذارید.

و البته همیشه به خاطر داشته باشید که:

مدیریت رابطه، تا حد زیادی مثل مدیریت یک کشور است.

تلاش دائمی برای حذف تهدیدهای خارجی، مفید است. اما هرگز برای هیچ کشوری امنیت نمی‌آورد. امنیت، در نهایت، حاصل وضعیت داخلی یک کشور است که البته در صورت تضعیف آن، فرصت برای اثربخشی تهدیدهای خارجی فراهم می‌شود.

تمرین و مشارکت در بحث

شما در مدیریت حسادت چه تجربه‌هایی دارید که فکر می‌کنید می‌تواند برای دوستان‌تان مفید باشد؟